Over het beeld
Het standbeeld behoort tot het stedelijk kunstpatrimonium van Antwerpen, en is ondergebracht in de collectie Kunst in de Stad, die beheerd, bestudeerd en ontsloten wordt door de Kunst in de Stad-werking van het Middelheimmuseum. Het standbeeld werd vervaardigd door beeldhouwer Joseph Jacques Ducaju in 1873. Datzelfde jaar werd het ingehuldigd te Ekeren ter herdenking van een bezoek door Leopold II in 1869.
Naar alle waarschijnlijkheid is dit het eerste standbeeld van Leopold II dat in de publieke ruimte van België werd geplaatst. In respectievelijk 1960 en 1993 werd het standbeeld verplaatst op het terrein van de Markt van Ekeren, waarbij de oorspronkelijke sokkel niet bewaard is gebleven. In 2018 plaatste het districtsbestuur van Ekeren een duidingsbordje over de relatie tussen het beeld en het koloniale verleden.
Meer details over de geschiedenis van dit standbeeld vind je in deze geïllustreerde tijdslijn (pdf).
Over Leopold II en zijn bewind in Congo-Vrijstaat
Hoewel het beeld van Ducaju geplaatst werd in 1873, en Congo-Vrijstaat als privé-eigendom van Leopold II in 1885 werd opgericht, worden standbeelden in zijn ere in het algemeen beschouwd als symbolen voor de koloniale geschiedenis van België in Congo. Al tijdens het bewind van Leopold II was er internationaal politiek protest, met ook lokale opstanden, tegen de grove uitbuiting en het geweld dat het regime in Congo-Vrijstaat kenmerkte. Veroveringsoorlogen, repressie, dwangarbeid, hongersnood en epidemieën kostte het leven aan onnoemelijk veel Congolezen. Hoewel er geen officiële volksregisters werden bijgehouden, heeft onderzoek aangetoond dat er tijdens het plunderbewind van Leopold II een bevolkingsterugval plaatsvond van ca. 8 tot 10 miljoen mensen.
In het licht van deze uitbuiting en uitroeiing van de lokale bevolking kunnen standbeelden van Leopold II beschouwd worden als verheerlijkingen of vergoelijkingen van deze feiten. Deze beelden stellen zo de vraag “Welke verhalen, figuren en gebeurtenissen gedenken we in de publieke ruimte?” op scherp.
Over de verwijdering van het beeld
De aanleiding voor de beslissing tot verwijdering van het standbeeldwaren de aanhoudende en escalerende daden van vandalisme. De eerst gedocumenteerde act van vandalisme (het overgieten van het beeld met rode verf, symbolisch gebruikt als bloed) dateert van 2007, gevolgd door eenzelfde actie in 2009. Dit jaar vonden er tussen 16 mei en 3 juni 2020 drie vandalisme-acties plaats, culminerend in het in brand steken van het beeld.
Op 4 juni 2020 namen de burgemeester van Antwerpen en de districtsburgemeester de beslissing het standbeeld te laten verwijderen. Op 9 juni 2020 werd de sokkel ontmanteld en het beeld getransporteerd naar het depot van het Middelheimmuseum. Het informatiebord werd in depot genomen door het district Ekeren.
Over Kunst in de Stad en het Middelheimmuseum
Het Middelheimmuseum en Kunst in de Stad zijn ervan overtuigd dat vandalisme geen goede voedingsbodem vormt voor debat en reflectie. Tegelijk erkennen we dat de recente en vroegere acties aantonen dat dit beeld ook als aanstootgevend, pijnlijk en onwenselijk ervaren wordt. Een groeiend bewustzijn over discriminatie en racisme, verrijkte historische kennis en inzichten, een hyperdiverse stedelijke samenleving in snelle verandering: hoe we vandaag naar dergelijke beelden kijken staat veraf van het initiatief van hun plaatsing.
Kunst in de publieke ruimte bestaat immers in de gemeenschappelijke ruimte en krijgt betekenis naar gelang mensen een bewustzijn delen over de intentie waarmee ze daar geplaatst zijn én hoe die boodschap door de bewoners en bezoekers van de stad ontvangen wordt. We denken dat er nood is aan een gesprek over de verschuivende betekenissen van dergelijke beelden, waarbij de genuanceerde woordenschat van erfgoedwaarden als richtlijn kan dienen.
Wat nu?
Het standbeeld is in bewaring genomen in het depot dat zowel kunstwerken uit de museumcollectie, als uit de collectie Kunst in de Stad bevat. De beheerders van de collectie Kunst in de Stad zullen nagaan wat de toestand van het werk is, vanuit de overtuiging dat de materiële staat en de symbolische betekenis van het standbeeld één en ondeelbaar zijn. Zij houden zich beschikbaar voor verder overleg en advies over het beeld van Leopold II, en desgewenst over andere (koloniale) monumenten in de publieke ruimte.
Het betreft hier kunsthistorische beelden met uiteenlopende erfgoedwaarden, maatschappelijke waarden, artistieke waarden, die maatwerk vereisen: er is geen kant en klare aanpak mogelijk (noch wenselijk) om de vraagstukken rond de verschillende koloniale monumenten te adresseren. Idealiter dient telkens dialoog en onderzoek het draagvlak te creëren voor een actuele benadering van dit complexe en beladen erfgoed. Hedendaagse kunstenaars zijn voor Kunst in de Stad hierin essentiële gesprekspartners.
We weten alvast dat we hier in Antwerpen niet alleen staan met deze vraagstukken:
“Vandaag vinden in alle landen in Europa die overzeese kolonies bezaten (…) maatschappelijke debatten plaats rond deze gevoelige thema’s. (…) De eerste les voor nu is dat wegkijken in deze schurende materies geen zin heeft. Ze vereisen een open vizier. We moeten vaker context bieden en met elkaar in gesprek gaan.” (Bron: Beladen Erfgoed, febr. 2019, uitgegeven door de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, NL)
Erfgoedorganisaties, academici, burgerorganisaties, kunstenaars, het stadsbestuur, … : we zullen met elkaar in gesprek moeten gaan en samen bekijken hoe we van Antwerpen een open geschiedenisboek kunnen maken. Daar is niet één sjabloon voor: het zal voor elke concrete situatie afzonderlijk bekeken moeten worden.
