Topstukken Vlaamse Overheid

Bescherming via het Topstukkendecreet 

Vlaanderen bezit roerend cultureel erfgoed van uitzonderlijk belang, met een bijzondere archeologische, historische, cultuurhistorische, artistieke of wetenschappelijke betekenis. Ze zijn zo waardevol dat ze goed bewaard moeten blijven voor komende generaties. 

Daarom stelde de Vlaamse overheid in 2003 een Topstukkendecreet op, met ook een Topstukkenlijst van ‘zeldzame en onmisbare’ voorwerpen en verzamelingen. Voor die beschermde voorwerpen gelden speciale beschermingsmaatregelen en uitvoerbeperkingen. Al deze Topstukken komen in aanmerking voor subsidies voor conservering en restauratie. Ze moeten ook in Vlaanderen bewaard blijven. 

Vandaag gaat het in totaal om 908 kunstwerken in Vlaanderen, allemaal te raadplegen via de Topstukkendatabank. 

25 Topstukken in het Middelheimmuseum 

Tot 2022 waren in de collectie van het Middelheimmuseum 7 kunstwerken erkend als Topstukken Beeldende Kunst. Bij een waarderend onderzoek bleek dat in deze Topstukkenlijst de naoorlogse en avant-garde beeldhouwkunst onvoldoende vertegenwoordigd was. Daarom voegde de Vlaamse Overheid eind 2022 maar liefst 18 beeldhouwwerken uit de collectie van het Middelheimmuseum aan de lijst toe: 9 uit de periode 1914-1945, en 9 uit 1945-1968. 

Met deze erkenning van nieuwe Topstukken bevestigde Vlaanderen opnieuw de unieke positie die het Middelheimmuseum bekleedt. Dankzij deze toevoeging telt onze collectie vandaag 25 Topstukken:  

Vooroorlogse werken 

• La Méditerranée (de Middellandse Zee) van Aristide Maillol (1902-1905) - kunstpark 
• Heraclès (Hercules boogschutter) van Emile-Antoine Bourdelle (1909) - kunstpark 
• La Vierge folle (het zotte geweld) van Rik Wouters (1912) - kunstpark 

Uit de periode 1914-1945 

• Grand Cheval (het grote paard) van Raymond Duchamp-Villon (1914) - kunstpark 
• Statue on triangular base (beeld op driehoekige sokkel) van Alexander Archipenko (1914) - collectiepaviljoen 
• Der Dreiklang (Triade) van Rudolf Belling (1919) - kunstpark 
• Ensemble van vijf sculpturen van Arturo Martini uit de vroege jaren ’30: La nena (het meisje)(1930), Donna al sole (zonnende vrouw) (1930) en Gare invernali (Wintersport) (1931-1932) in depot en La lupa (de wolvin) (1930-1931) en Chiaro di luna (Maneschijn) (1931-1932) – collectiepaviljoen 
• Océanide (zeenimf) van Henri Laurens (1933) - kunstpark 
• Le prophète (de profeet) van Pablo Gargallo (1933) - kunstpark 
• La rivière (de rivier) van Aristide Maillol (1939-1943) - kunstpark 

Uit de periode 1945-1968 

• La Mante (de bidsprinkhaan) van Germaine Richier (1946) - kunstpark 
• Trois coupes superposées (Schalenbaum) van Hans Arp (1947-1954) - kunstpark 
• Miracolo (mirakel) van Marino Marini (1951-1952) - kunstpark 
• Il Cardinale (de kardinaal) van Giacomo Manzù (1952) - kunstpark 
• Unendlichen Schleife (eindeloze kronkel) van Max Bill (1953-1956) - kunstpark 
• Femme de Venise II (Venetiaanse vrouw II) van Alberto Giacometti (1956-1957) - collectiepaviljoen 
• Encounter VIII (ontmoeting VIII) van Lynn Chadwick (1957) - kunstpark 
• Cantate Domino (zing voor de Heer) van Barbara Hepworth (1958) - kunstpark    
• King and Queen (koning en koningin) van Henry Moore (1952-1953) - kunstpark 
• Le Chien (de hond) van Alexander Calder (1958) - kunstpark 

Te bewonderen in het kunstpark én in het MAS 

De meeste Topstukken zijn vandaag opgesteld in het kunstpark. Twee bekende kunstwerken zijn tijdelijk te zien in de Topstukken-tentoonstelling in het MAS: ‘Zeldzaam en Onmisbaar’, van 31 oktober t/m 25 februari 2024: 

• King and Queen (koning en koningin) van Henry Moore (1952-1953) 
• Il Cardinale (de kardinaal) van Giacomo Manzù (1952) 
• La nena van Arturo Martini (1930)

In 2023 is het Middelheimmuseum in beweging. De meeste kunstwerken krijgen een nieuwe plaats in het kunstpark. Ook het Collectiepaviljoen krijgt een nieuwe invulling en is daarom tijdelijk gesloten. De broze Topstukken die in het Collectiepaviljoen staan opgesteld, zijn daarom uitzonderlijk tijdelijk niet te zien. Wel vind je die online in de Topstukkendatabank. 
 

Selectiecriteria Topstukken 

De Vlaamse Topstukkenraad onderzoekt aan de hand van strenge criteria of nieuw voorgestelde kunstwerken een ‘buitengewone’ plaats innemen in het oeuvre van de ‘in zijn tijd excellerende’ kunstenaar.  

Bepalende factoren zijn de ‘zeldzaamheid’ en ‘onmisbaarheid’. Zeldzaam betekent dat er zich uiterst weinig andere gelijke of gelijksoortige voorwerpen of verzamelingen in dezelfde staat in Vlaanderen bevinden. Onmisbaar betekent dat het voorwerp of de verzameling minstens één van de volgende vier eigenschappen bezit: een bijzondere waarde voor het collectieve geheugen, een schakelfunctie, een ijkwaarde of een bijzondere artistieke waarde. 

Het Middelheimmuseum voerde in 2019 een omvangrijk collectiewaarderingstraject uit. Een deel van het rijke museumarchief is ontsloten, ook de publicaties van de bibliotheek zijn opengesteld: van zeldzame oude tentoonstellingscatalogi tot heel recent onderzoek in overzichtswerken. Deze nieuwe inzichten speelden een cruciale rol binnen het waarderend onderzoek van de Topstukkenraad. Daardoor werden enkele kunstwerken die behoren tot de minder bekende depotcollectie van het Middelheimmuseum ‘herontdekt’ en als Topstukken erkend.  

Een divers samengesteld ‘collectieparlement’ selecteerde daarvoor de 50 meest waardevolle sculpturen uit de depotcollectie, aan de hand van uitgebreide criteria. Niet alleen de kunsthistorische waarde gaf de doorslag, maar ook de sociale en de belevingswaarde, zodat in de selectie uiteenlopende perspectieven en betekenissen vervat zitten.  

In 1912 maakte Rik Wouters ‘Het zotte geweld’. Een schaterlachende naakte danseres zwiert uitbundig haar armen in de lucht en trekt hoog haar been op voor een monumentale danspas. Het beeld is een en al levenslust. Geen wonder dat het een echte publiekslieveling is. Veerle Meul, hoofd collecties, brengt het verhaal achter dit Vlaams Topstuk op onze blog.